Ծանոթ ու միաժամանակ անհայտ … խաչբառ

Խաչբառերը (անգլ.՝ Crossword, բառացի՝ «խաչվող բառեր»), ամենատարածված բառախաղերն են աշխարհում։ Անհրաժեշտ է գտնել առաջադրվող հարցի պատասխանը և տեղադրել խաչբառի ցանցի համապատասխան համարով վանդակներում։ Լրացված բառերը հատվում են միմյանց, ինչն օգնում է խաչբառը լուծելուն։ Ներկայումս կան խաչբառերի մի քանի տարատեսակներ; Բայց ե՞րբ է կազմվել առաջին խաչբառը:

Խաչբառերի ծագումը ստույգ չէ։ Ենթադրվում է, որ առաջին խաչբառերը կազմվել են հին ժամանակներում բազմազան տառային հանելուկների տեսքով: Երբ 1868 թվականին հռոմեական Կարինիում բնակավայրի պեղումների ժամանակ անգլիացի հնագետները հայտնաբերել են 3-ից 4-րդ դարերի մի սալիկ, որի վրա պատկերված էր յուրօրինակ մի խաչբառ, նրանք, պարզապես չեն կարողացել այդ գտածոն միանշանակ գնահատել, քանի որ այդ ժամանակ խաչբառը, ներկայիս պատկերացմամբ, չկար։ Այլ է 1936 թվականի Պոմպեյի պեղումների ժամանակ հայտնաբերված սյունը, որի վրա հստակ երևում են հատվող բառեր, որոնք կարդացվում են ինչպես վերևից ներքև ու ձախից աջ, այնպես էլ հակառակ ուղղություններով։ Այսինքն կարելի է ասել, որ մեր թվարկության 79 թվականի այդ ստեղծագործությունը ժամանակակից խաչբառի հնագույն նախնին է։ Բայց այն հնության ռեկորդակիրը չէ։ ԱՄՆ-ի Բալթիմորի համալսարանի հավաքածուում պահվում է Կրետե կղզում գտնված չորս հազար տարվա հնություն ունեցող այնպիսի մի աղյուսակի պատճեն, որի հիմքում ընկած է, այսպես կոչված, «մոգական քառակուսին», որտեղ միևնույն բառերը, իրար հետ հատվելով, կարդացվում են և՛ հորիզոնական, և՛ ուղղահայաց ուղղություններով։ Ուրեմն, այդպիսի խաղերով զբաղվել են դեռևս անտիկ ժամանակներում։ Համարվում էր, որ «մոգական քառակուսին» պաշտպանում է բոլոր փորձանքներից ու չար աչքից։ Բայց հետագայում դրանք տարածում չեն գտել, և նոր ժամանակներում փաստորեն նորից է ստեղծվել խաչբառը։ Իսկ այն խաչբառը, որ մենք սովոր ենք տեսնել հիմա ստեղծվել է կամ 19-րդ կամ 20-րդ դարում և նրա ստեղծմանը հավակնում են միանգամից երեք անգլալեզու պետություններ։ Անգլիայի բնակիչները վստահ են, որ խաչբառը սկիզբ է առնում Բրիտանական կղզիներից։ Հեղինակավոր «Բրիտանական հանրագիտարանը»՝ «Բրիտանիկան», պնդում է, որ այդպիսի առաջին առաջադրանքները կազմում էր ոմն Մայքլ Դևիս, որն իր ստեղծագործությունները հրապարակում էր լոնդոնյան «Թայմս» թերթում 19-րդ դարի վերջում։

Այդ փաստը ոչ ոք չի վիճարկում, բայց հարց է ծագում. կարելի՞ է արդյոք խաչբառ համարել երեխաներին հասցեագրված խաղը: Ըստ ամերիկացիների 1913 թվականի Սուրբ Ծննդյան նախօրեին է «Նյու Յորք ուորլդ» թերթի աշխատակից Արթուր Ուինին տոնական թողարկման համար պատրաստել խաչբառ: 32-բառանի այդ խաչբառը դեկտեմբերի 21-ին հրապարակվել է թերթի կիրակնօրյա «Ֆան» հավելվածում և դարձել հիանալի նվեր ոչ միայն Ծննդյան տոները դիմավորող բազմաթիվ ընթերցողների, այլ նաև ամբողջ մարդկության համար։ Առաջին հրապարակումից հետո թերթի խմբագրությունը ողողվել է բազմաթիվ նամակներով, որոնցում ընթերցողները խնդրել են շարունակել գրավիչ խաղը, ինչը, իհարկե, մեծ հաճույքով արվել է։ Կա նաև խաչբառի ստեղծման երրորդ «հարավաֆրիկյան» վարկածը։ Ըստ այդ վարկածի խաչբառը անգործությունից ստեղծել է երեք տարվա ազատազրկման դատապարտված անհաջողակ ավտոսիրող Վիկտոր Օրվիլը բանտում եղած ժամանակ: Նա ընտրելով իր աշխատանքներից լավագույնը փոստով այն ուղարկել է Քեյպթաունի կենտրոնական թերթերից մեկի խմբագրին: Այն թերթում հայտնվել է նոր խորագրով, Օրվելը սկսել է խաչբառեր մատակարարել իսկ երբ ազատվել է բանտից նրա հաշվին եղել է 9 միլիոն դոլար, որը նա վաստակել էր խաչբառներ կազմելով։

Խաչբառի պատմության մեջ կարևոր պահ է եղել 1923 թվականը, երբ  ԱՄՆ-ում լույս է տեսել առաջին խաչբառային ժողովածուն, որը վաճառվել է այն ժամանակների համար աննախադեպ՝ 750 հազար տպաքանակով։ 1924 թվականին ստեղծվել է «Խաչբառերի սիրահարների ամերիկյան միություն»-ը, որի անդամները հաստատել են խաչբառի միասնական կանոններ, որոնք հետագայում չնչին փոփոխությունների են ենթարկվել։

Կ. Խաչիկյան